Iedereen die ooit in de kleuterklas met blokken speelde herkent wel iets in deze herinnering: Je wil een toren bouwen. Hoger en groter dan jezelf. Wankelend op je tenen probeer je steeds weer nóg één blokje te plaatsen bovenop de ietwat scheve toren…En natuurlijk gaat dat mis: iemand stormt de blokkenhoek in en jij stoot van schrik je toren om! Met een trillende lip en geklemde vuisten kijk je naar al die blokjes verspreid door de blokkenhoek. Een chaos die jij zelf zal moeten opruimen.
Hier op aarde vormt stikstof ook een soort blokje. Een bouwsteentje voor de natuur. Maar de natuur zit niet in elkaar als een simpele blokkentoren. Het is een fantastisch en ingenieus systeem waarbij de verrassende samenwerking tussen allerlei organismen van groot tot klein en de chemische reacties in de grond, de lucht en het water er voor zorgen dat stikstof zijn goede werk kan doen. Stikstof is namelijk onontbeerlijk voor het aanmaken van eiwitten en DNA bij planten, dieren en mensen.
Maar nu is er een stikstofcrisis. Want wij mensen hebben geleerd hoe we die stikstof-bouwsteentjes uit de lucht kunnen vangen om er kunstmest van te maken. Zo kunnen we meer voedsel verbouwen en meer vee houden. Meer kunstmest, meer vee, meer mest: meer stikstof.
Huh, maar we hebben die stikstof toch nodig? Zeker! Maar dit is het probleem: Stikstof laat zich moeilijk vasthouden. En als het niet door organismen wordt gebruikt, dan komt het als een stikstofverbinding weer terug in de lucht, de grond of het water. En het zijn deze ‘wegvloeiende’ stikstofverbindingen die de boel ontregelen, als broeikasgas in de lucht of als overschot in het grond- en oppervlaktewater.
Ondertussen zijn we ook meer gaan produceren, bouwen en reizen. Allemaal activiteiten die gepaard gaan met meer fossiele verbranding. Je raadt het vast al, ook bij deze uitstoot komt stikstof vrij.
En zo raakt die hele mooie natuurlijke kringloop, waarmee zo’n beetje de hele aarde is opgebouwd, uit balans: we zijn overspoeld met veel meer bouwsteentjes dan goed voor ons is. Meer dan we kunnen overzien. De toren is omgevallen, de chaos is groot en er is ruzie in de blokkenhoek. Want wie gaat dit opruimen?
Verdwenen vlinders en gebroken vogelbotjes
Maar waarom zouden we het opruimen? Wie enigszins het nieuws volgt, begrijpt dat deze doorgeslagen kringloop niet zo maar is terug te draaien. Het gaat inkomens kosten en hogere financiële lasten opleveren, we mogen niet meer bouwen, we moeten investeren en het vraagt een lange adem. Boeren zijn in paniek, de huizenmarkt zit op slot en vliegreizen zijn minder vanzelfsprekend. Is dat het allemaal wel waard?
Sterker nog, het is noodzakelijk. Dat zegt ook Wim de Vries, hoogleraar milieu analyse aan de WUR. In onze podcast benoemt hij de schadelijke gevolgen van, zoals hij het noemt, dit ‘wicked problem’.
Eén van die gevolgen is luchtvervuiling. Fijnstof is een belangrijke doodsoorzaak, en 40% van deze fijnstof bestaat uit stikstofverbindingen. En er is nog meer aan de hand. Er zijn namelijk planten die hard doorgroeien van al dat stikstof en planten die er minder gevoelig voor zijn. Daarbij zorgt de stikstofverbinding nitraat voor verzuring van de grond en daarmee voor mineraalverarming van de bodem. De planten die lekker gaan op stikstof en die een verzuurde kalkarme bodem niet zo erg vinden, krijgen nu dus de overhand. De wilde orchidee? Die zie je bijna niet meer in het wild, want die is verdrongen door de brandnetel. En waar je vroeger heide zag, zie je nu grote grazers grazen om het woekerende helmgras een beetje aan banden te leggen. Verdwijnen er planten, dan verdwijnen insecten, vlinders, bijen en vogels. Of ze raken verzwakt door het gebrek aan kalk in de grond. Lees dit artikel over de Hoge Veluwe en laat de schrijnende gevolgen even tot je door dringen: gebieden waar 90% van de eikenbomen gestorven zijn, waar de huisjesslakken geen huisjes meer kunnen bouwen, de mezen eitjes leggen die niet uitkomen of waarvan de kuikentjes hun pootjes al breken nog voor ze het nest verlaten hebben en waar roofvogels zijn verdwenen vanwege het voedsel tekort…
Ook in het water is de toename van stikstofverbinding niet zonder gevolgen. Die alom bekende hele groene sloot, is bedekt met algen. Algen groeien harder, verdringen andere planten en laten weinig zonlicht door tot de bodem. Dit verandert het onderwaterleven; planten en dieren sterven wat de zuurstofverhouding verandert en dat leidt weer tot de afsterving van andere organismen. Sommige dieren kunnen zich aanpassen aan deze veranderende omstandigheden, die veranderen hun eetgewoonten en leven verder op planten in plaats van andere dieren. Een grote verandering in de voedselketen waar we de gevolgen nog niet van weten. Zowel in onze podcast als de Netflix documentaire Breaking Boundaries wordt de Baltische Zee en omliggende omgeving aangehaald als een gebied dat serieus in de problemen zit vanwege een stikstofoverschot. Een andere zorg is de toename van nitriet (voortkomend uit een chemische reactie met nitraat) in het grondwater en uiteindelijk ons drinkwater. Wetenschappers maken zich daarom zorgen over gezondheidsproblemen zoals bepaalde vormen van kanker en het ‘blue baby syndroom’.
Er is actie nodig dus! Maar waar staan we nu?
Al 3 jaar geleden is door de Raad van State bepaald dat de overheid meer moet doen om kwetsbare natuurgebieden te beschermen tegen stikstof. Pas onlangs werd bekend wat het plan van aanpak zou zijn. Het zijn de boeren die hard geraakt gaan worden door deze maatregelen. Al jaren wordt er tevergeefs naar oplossingen gezocht in technische landbouwinnovaties. Maar nu blijkt onvermijdelijk: met de gestaag doorgroeiende landbouwsector hebben we ook de afgelopen drie jaren de grens van wat nog gezond is steeds verder overschreden en daar kunnen technische middelen gewoon niet tegenop. Het kan dus niet anders dan dat boeren moeten inkrimpen, verkassen of overstappen naar een andere bedrijfsvoering. Dit betekent nu automatisch verlies lijden en dat is voor de boeren een aanleiding om flink de barricade op te gaan. Kees Klomp (lector Betekenis Economie aan de Hogeschool van Rotterdam) geeft in zijn column een duidelijke uiteenzetting van het probleem en werpt ook een ander licht op de zaak. Want we hebben niet per sé minder boeren nodig om onze lucht, bodem en grond weer gezond te maken maar ándere boeren: ‘Er is volop toekomstperspectief voor de boeren.’ zegt hij. ‘Nederland heeft immers altijd boeren nodig, ook in de toekomst. Boeren die regeneratief en natuur-inclusief werken. Met andere woorden: boeren die op een gezonde manier gezond voedsel produceren.’ Er zijn al veel boeren die de transitie naar meer regeneratieve landbouw gemaakt hebben zoekend naar een weg uit de stikstofcrisis. PBL bracht in 2020 een rapport uit waaruit blijkt dat de helft van de boeren al iets doet voor het milieu en met de juiste hulp nog verder wil verduurzamen. Wil je een nog concreter beeld van dit hoopvolle perspectief? Lees dan dit artikel en je krijgt niet alleen mooie praktijkvoorbeelden van de stappen die al worden gezet naar een duurzame landbouw en veeteelt, er wordt ook verwezen naar een onderzoek dat aantoont dat een ecologische landbouw niet alleen haalbaar en betaalbaar is, maar zelf nog eens jaarlijks 1 miljard euro op kan leveren! Inmiddels hebben 2500 boeren het Groenboerenplan overhandigd aan minister Staghouwer (Landbouw) en minister van der Wal (Natuur en Stikstof), als uitweg voor de stikstofcrisis.
Kunnen wij alvast beginnen?
Zeker! Hieronder wat suggesties:
- Als consument kun je de transitie naar een andere landbouw versnellen door zoveel mogelijk biologisch te eten en te drinken. Uit onderzoek van de WUR blijkt bijvoorbeeld dat de stikstofuitstoot bij de productie van biologische zuivel een stuk lager ligt. En hoe mooi is het als je een boer kunt steunen bij jou in de buurt? Deze website geeft een overzicht van goede mogelijkheden voor groenten en fruit direct van de boer.
- Wil je de biologische boeren nog meer steunen en ben je voor verandering van ons landbouw- en voedselsysteem? Spreek dan je steun uit via groenboerenplan.nl
- Eet geen of minder vlees. Er zijn inmiddels genoeg gezonde en lekkere vleesvervangers op de markt en het aanbod blijft groeien!
- Voorkom voedselverspilling. Vries in, eet je restjes avondeten op bij de lunch. En houd je van lekker maar wel goedkoop eten? Dan is de To Good To Go app misschien wel iets voor jou!
- Let op je rijstijl! Als je toch de auto pakt probeer dan zuinig te rijden en hou je aan het snelheidslimiet. Dit scheelt uitstoot en dus ook stikstof.